طرح یک شبهه
این جریان(اتفاقات مطرح شده در سوره حشر) شباهت زیادی به واقعه خیبر دارد, زیرا در خیبر نیز درگیری بین یهودیان و مسلمانان واقعه شد و همچنین یهودیان خیبر مانند بنی نضیر در قلعه هایشان پناه گرفتند . بنابراین برخی مدعی اند که سوره حشر به واقعه خیبر نیز اشاره دارد.
پاسخ:
اولا: غزوه بنی نضیر همانگونه که ذکر شد, نیمه سال دوم یا نیمه سال سوم هجری رخ داده و سوره حشر در آن زمان نازل شده در حالیکه جریان خیبر در اوایل سال هفتم هجری اتفاق افتاده است.
ثانیا: در غزوه بنی نضیر درگیری صورت نگرفت در حالیکه در واقعه خیبر درگیری صورت گرفت , به طوری که برخی سران یهود کشته شدند , مثل مرحب بن الحارث الیهودی که به دست امام علی علیه السلام کشته شد, ولی در سوره حشر سخنی از درگیری به میان نیامده است.
تفسیر موضوعی تاریخی
طبرسی در مجمع البیان می گوید: الحشر جمع الناس من کل ناحیة و منه الحاشر الذی یجمع الناس إلى دیوان الخراج.
علامه مجلسی در المیزان مینویسد: الله الذی أخرج بنی النضیر من الیهود من دیارهم فی أول إخراجهم من جزیرة العرب.
مرحب بن آیت الله مکارم شیرازی در تفسیر نمونه میگوید: حشر در اصل به معنی حرکت دادن جمعیت و خارج ساختن آنها از قرارگاهشان به سوی میدان جنگ و مانند آن است, و منظور از آن اینجا اجتماع و حرکت مسلمانان از مدینه به سوی قلعه های یهود و یا اجتماع یهود برای مبارزه با مسلمین است, و از آنجا که این نخستین اجتماع در نوع خود بود در قرآن به عنوان"لاول الحشر" نامیده شده , و این خود اشاره لطیفی است به برخوردهای آینده با یهود"بنی نضیر" و یهود"خیبر" و مانند آنها.
و عجب اینکه جمعی از مفسران احتمالاتی در آیه داده امد که هیچ تناسبی با محتوای آن ندارد, از جمله اینکه: منظور حشر اول در مقابل حشر روز قیامت از قبرها به سوی محشر است, و عجیبتر اینکه بعضی این آیه را دلیل بر این گرفته اند که حشر در روز قیامت در سرزمین شام واقع میشود که یهود از مدینه به سوی آن رانده شدند! و گویا همه این احتمالات ضعیف ناشی از کلمه" حشر" است، در حالى که این واژه به معنى حشر در قیامت نیست بلکه به هر گونه اجتماع و خروج از قرارگاه و حاضر شدن در میدان اطلاق مىشود، چنان که در آیه 17 سوره نمل مىخوانیم: وَ حُشِرَ لِسُلَیْمانَ جُنُودُهُ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ الطَّیْرِ:" لشکریان سلیمان از جن و انس و پرندگان نزد او جمع شدند".
و همچنین در مورد اجتماع براى مشاهده مبارزه موسى با ساحران فرعونى مىخوانیم: وَ أَنْ یُحْشَرَ النَّاسُ ضُحًى" قرار ما این است که همه مردم هنگامى که روز بالا مىآید جمع شوند" (طه- 59).
راغب اصفهانی در المفردات می گوید: الحَشْرُ: إخراج الجماعة عن مقرّهم و إزعاجهم عنه إلى الحرب و نحوها، و روی: ?النّساء لا یُحْشَرن? أی: لا یخرجن إلى الغزو، و یقال ذلک فی الإنسان و فی غیره، یقال:حَشَرَتِ السنة مال بنی فلان، أی: أزالته عنهم، و لا یقال الحشر إلا فی الجماعة.
با توجه به مطالب فوق این نخستین اجتماع بود که قرآن "لاول الحشر" نامید و در سور دیگر به غزو? بنی نضیر اشاره نشده است.
تشابه سوره به لحاظ سبک و مضمون با سور دیگر
ابتدای سوره حشرمانند ابتدای سوره های اسراء، اعلی(مکی) و حدید، جمعه، تغابن، صف(مدنی) با تسبیح خداوند آغاز شده است.
شناسایی میانگین تاریخ نزول سوره حشر
بر اساس جدول شماره 6 کتاب درآمدی بر تاریخ گذاری قرآن، میانگین نزول این سوره سال هفتم هجری است.