و نیز مىبینیم امام باقر ع مىفرماید:" سزاوار است هنگامى که کارى را شروع مىکنیم، چه بزرگ باشد چه کوچک، بسم اللَّه بگوئیم تا پر برکت و میمون باشد "
کوتاه سخن اینکه پایدارى و بقاء عمل بسته به ارتباطى است که با خدا دارد؛ به همین مناسبت خداوند بزرگ در نخستین آیات که به پیامبر وحى شد دستور مىدهد که در آغاز شروع تبلیغ اسلام این وظیفه خطیر را با نام خدا شروع کند: اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّ (سوره مبارک علق.آیه1)
و مىبینیم حضرت نوح ع در آن طوفان سخت و عجیب هنگام سوار شدن بر کشتى و حرکت روى امواج کوه پیکر آب که هر لحظه با خطرات فراوانى روبرو بود براى رسیدن به سر منزل مقصود و پیروزى بر مشکلات به یاران خود دستور مىدهد که در هنگام حرکت و در موقع توقف کشتى" بِسْمِ اللَّهِ" بگویند (وَ قالَ ارْکَبُوا فِیها بِسْمِ اللَّهِ مَجْراها وَ مُرْساها) (سوره هود آیه 41
و آنها این سفر پر مخاطره را سرانجام با موفقیت و پیروزى پشت سر گذاشتند و با سلامت و برکت از کشتى پیاده شدند چنان که قرآن مىگوید: قِیلَ یا نُوحُ اهْبِطْ بِسَلامٍ مِنَّا وَ بَرَکاتٍ عَلَیْکَ وَ عَلى أُمَمٍ مِمَّنْ مَعَکَ (سوره هود آیه 48 ).
و نیز سلیمان در نامهاى که به ملکه سبا مىنویسد سر آغاز آن را" بسم اللَّه" قرار مىدهد (إِنَّهُ مِنْ سُلَیْمانَ وَ إِنَّهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ ...) (سوره نحل آیه 30 ).
و باز روى همین اصل، تمام سورههاى قرآن- با بسم اللَّه آغاز مىشود تا هدف اصلى که همان هدایت و سوق بشر به سعادت است از آغاز تا انجام با موفقیت و پیروزى و بدون شکست انجام شود .
تنها سوره توبه است که بسم اللَّه در آغاز آن نمىبینیم چرا که سوره توبه با اعلان جنگ به جنایتکاران مکه و پیمانشکنان آغاز شده، و اعلام جنگ با توصیف خداوند به" رحمان و رحیم" سازگار نیست .
در اینجا توجه به یک نکته لازم است و آن اینکه ما در همه جا بسم اللَّه مىگوئیم چرا نمىگوئیم بسم الخالق یا بسم الرازق و مانند آن؟! نکته این است که" اللَّه" چنان که به زودى خواهیم گفت، جامعترین نامهاى خدا است و همه صفات او را یک جا بازگو مىکند، اما نامهاى دیگر اشاره به بخشى از کمالات او است، مانند خالقیت و رحمت او و مانند آن.
از آنچه گفتیم این حقیقت نیز روشن شد که گفتن" بسم اللَّه" در آغاز هر کار هم به معنى" استعانت جستن" به نام خدا است، و هم" شروع کردن به نام او" و این دو یعنى" استعانت" و" شروع" که مفسران بزرگ ما گاهى آن را از هم تفکیک کردهاند و هر کدام یکى از آن دو را در تقدیر گرفتهاند به یک ریشه باز مىگردد، خلاصه این دو لازم و ملزوم یکدیگرند یعنى هم با نام او شروع مىکنم و هم از ذات پاکش استمداد مىطلبم
به هر حال هنگامى که کارها را با تکیه بر قدرت خداوند آغاز مىکنیم خداوندى که قدرتش ما فوق همه قدرتها است، سبب مىشود که از نظر روانى نیرو و توان بیشترى در خود احساس کنیم، مطمئنتر باشیم، بیشتر کوشش کنیم، از عظمت مشکلات نهراسیم و مایوس نشویم، و ضمنا نیت و عملمان را پاکتر و خالصتر کنیم .
و این است رمز دیگر پیروزى به هنگام شروع کارها به نام خدا .
گر چه هر قدر در تفسیر این آیه سخن بگوئیم کم گفتهایم چرا که معروف است" على ع از سر شب تا به صبح براى" ابن عباس" از تفسیر" بِسْمِ اللَّهِ" سخن مىگفت، صبح شد در حالى که از تفسیر" با" بِسْمِ اللَّهِ فراتر نرفته بود" ولى با حدیثى از همان حضرت این بحث را همین جا پایان مىدهیم، و در بحثهاى آینده مسائل دیگرى در این رابطه خواهیم داشت .
" عبد اللَّه بن یحیى" که از دوستان امیر مؤمنان على ع بود به خدمتش آمد و بدون گفتن بسم اللَّه بر تختى که در آنجا بود نشست، ناگهان بدنش منحرف شد و بر زمین افتاد و سرش شکست، على ع دست بر سر او کشید و زخم او التیام یافت بعد فرمود: آیا نمىدانى که پیامبر از سوى خدا براى من حدیث کرد که هر کار بدون نام خدا شروع شود بى سرانجام خواهد بود، گفتم پدر و مادرم به فدایت باد مىدانم و بعد از این ترک نمىگویم، فرمود: در این حال بهرهمند و سعادتمند خواهى شد) تفسیر نمونه، ج1، ص13-16 .
امام صادق ع هنگام نقل این حدیث فرمود: بسیار مىشود که بعضى از شیعیان ما بسم اللَّه را در آغاز کارشان ترک مىگویند و خداوند آنها را با ناراحتى مواجه مىسازد تا بیدار شوند و ضمنا این خطا از نامه اعمالشان شسته شود" «1 »
(1) سفینة البحار جلد اول صفحه 633. [.....]
درتفسیرنمونه دررابطه با این نام مقدس چهارنکته آمده که به آنها می پردازیم:
(نکتهها:
1- آیا بسم اللَّه جزء سوره است؟!
در میان دانشمندان و علماء شیعه اختلافى در این مساله نیست، که بِسْمِ اللَّهِ جزء سوره حمد و همه سورههاى قرآن است، اصولا ثبت" بِسْمِ اللَّهِ" در متن قرآن مجید در آغاز همه سورهها، خود گواه زنده این امر است، زیرا مىدانیم در متن قرآن چیزى اضافه نوشته نشده است، و ذکر" بِسْمِ اللَّهِ" در آغاز سورهها از زمان پیامبر ص تا کنون معمول بوده است.
و اما از نظر دانشمندان اهل تسنن، نویسنده تفسیر المنار جمعآورى جامعى از اقوال آنها به شرح زیر کرده است:
در میان علما گفتگو است که آیا بِسْمِ اللَّهِ در آغاز هر سورهاى جزء سوره است یا نه؟ دانشمندان پیشین از اهل مکه اعم از فقهاء و قاریان قرآن از جمله ابن کثیر و اهل کوفه از جمله عاصم و کسایى از قراء، و بعضى از صحابه و تابعین از اهل مدینه، و همچنین شافعى در کتاب جدید، و پیروان او و ثورى و احمد