مىرسد، و یا به خاطر آنست که لفظ با نامگذارى، معنى پیدا مىکند و از مهمل و بى معنى بودن در مىآید و علو و ارتفاع مىیابد. به هر حال بعد از کلمه" اسم"، به کلمه" اللَّه" برخورد مىکنیم که جامعترین نامهاى خدا است، زیرا بررسى نامهاى خدا که در قرآن مجید و یا سایر منابع اسلامى آمده نشان مىدهد که هر کدام از آن یک بخش خاص از صفات خدا را منعکس مىسازد، تنها نامى که اشاره به تمام صفات و کمالات الهى، یا به تعبیر دیگر جامع صفات جلال و جمال است همان" اللَّه" مىباشد به همین دلیل اسماء دیگر خداوند غالبا به عنوان صفت براى کلمه" اللَّه" گفته مىشود به عنوان نمونه: :
" غفور" و" رحیم" که به جنبه آمرزش خداوند اشاره مىکند (فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ- بقره- 226 )
در مذاهب دیگر هنگامى که مىخواهند به معبود مسلمین اشاره کنند" اللَّه" را ذکر مىکنند، زیرا توصیف خداوند به اللَّه مخصوص مسلمانان است.
3رحمت عام و خاص خدا .
مشهور در میان گروهى از مفسران این است که صفت" رحمان"، اشاره به رحمت عام خدا است که شامل دوست و دشمن، مؤمن و کافر و نیکوکار و بدکار مىباشد، زیرا مىدانیم" باران رحمت بىحسابش همه را رسیده، و خوان نعمت بىدریغش همه جا کشیده" همه بندگان از مواهب گوناگون حیات بهرهمندند، و روزى خویش را از سفره گسترده نعمتهاى بىپایانش بر مىگیرند، این همان رحمت عام او است که پهنه هستى را در بر گرفته و همگان در دریاى آن غوطهورند .
ولى" رحیم" اشاره به رحمت خاص پروردگار است که ویژه بندگان مطیع و صالح و فرمانبردار است، زیرا آنها به حکم ایمان و عمل صالح، شایستگى این را یافتهاند که از رحمت و بخشش و احسان خاصى که آلودگان و تبهکاران از آن سهمى ندارند، بهرهمند گردند.
تنها چیزى که ممکن است اشاره به این مطلب باشد آنست که" رحمان" در همه جا در قرآن به صورت مطلق آمده است که نشانه عمومیت آنست، در حالى که" رحیم" گاهى به صورت مقید ذکر شده که دلیل بر خصوصیت آن است مانند وَ کانَ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیماً:" خداوند نسبت به مؤمنان رحیم است" (احزاب- 43) و گاه به صورت مطلق مانند سوره حمد) تفسیر نمونه، ج1، ص20-22 .
در روایتى نیز از امام صادق ع مىخوانیم که فرمود: :
و اللَّه اله کل شیء، الرحمن بجمیع خلقه، الرحیم بالمؤمنین خاصة :
خداوند معبود همه چیز است، نسبت به تمام مخلوقاتش رحمان، و نسبت به خصوص مؤمنان رحیم است. کافى و توحید صدوق و معانى الاخبار (طبق نقل المیزان)
در حدیث دیگرى از امام صادق ع نقل شده:
الرحمن اسم خاص، بصفة عامة، و الرحیم اسم عام بصفة خاصة :
" رحمان اسم خاص است اما صفت عام دارد" (نامى است مخصوص خدا ولى مفهوم رحمتش همگان را در بر مىگیرد) ولى" رحیم" اسم عام است به صفت خاص (نامى است که بر خدا و خلق هر دو گفته مىشود اما اشاره به رحمت ویژه مؤمنان دارد) « (2) مجمع البیان جلد 1 صفحه 21 .
(با این همه گاه مىبینیم که رحیم نیز به صورت یک وصف عام استعمال مىشود البته هیچ مانعى ندارد که تفاوتى که گفته شد در ریشه این دو لغت باشد، اما استثناهایى نیز در آن راه یابد .
در دعاى بسیار ارزنده و معروف امام حسین ع بنام دعاى عرفه مىخوانیم :
یا رحمان الدنیا و الاخرة و رحیمهما:
" اى خدایى که رحمان دنیا و آخرت تویى و رحیم دنیا و آخرت نیز تویى"
سخن خود را در این بحث با حدیث پر معنى و گویایى از پیامبر اکرم ص پایان مىدهیم آنجا که فرمود
: ان اللَّه عز و جل مائة رحمة، و انه انزل منها واحدة الى الارض فقسمها بین خلقه بها یتعاطفون و یتراحمون، و اخر تسع و تسعین لنفسه یرحم بها عباده یوم القیامة!:
" خداوند بزرگ صد باب رحمت دارد که یکى از آن را به زمین نازل کرده است، و در میان مخلوقاتش تقسیم نموده و تمام عاطفه و محبتى که در میان مردم است از پرتو همان است، ولى نود و نه قسمت را براى خود نگاه داشته و در قیامت بندگانش را مشمول آن میسازد
- چرا صفات دیگر خدا در" بِسْمِ اللَّهِ" نیامده است؟!4
این موضوع قابل توجه است که تمام سورههاى قرآن با بسم اللَّه شروع مىشود (بجز سوره برائت آن هم به دلیلى که سابقا گفتیم) و در بِسْمِ اللَّهِ پس از نام ویژه" اللَّه" تنها روى صفت" رحمانیت و رحیمیت" او تکیه مىشود، و این سؤالانگیز است که چرا سخنى از بقیه صفات در این موضع حساس به میان نیامده؟
اما با توجه به یک نکته، پاسخ این سؤال روشن مىشود و آن اینکه در آغاز هر کار لازم است از صفتى استمداد کنیم که آثارش بر سراسر جهان پرتوافکن است، همه موجودات را فرا گرفته و گرفتاران را در لحظات بحرانى نجات بخشیده است..
بهتر است این حقیقت را از زبان قرآن بشنوید آنجا که مىگوید: وَ رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ:" رحمت من همه چیز را فرا گرفته است" (اعراف- 156).
و در جاى دیگر از زبان حاملان عرش خدا مىخوانیم رَبَّنا وَسِعْتَ کُلَّ شَیْءٍ رَحْمَةً:" خدایا رحمت خود را بر همه چیز گستردهاى" (مؤمن- 7
از سوى دیگر مىبینیم پیامبران براى نجات خود از چنگال حوادث سخت و طاقتفرسا و دشمنان خطرناک، دست به دامن رحمت خدا مىزدند: قوم" موسى" براى نجات از چنگال فرعونیان مىگویند و نجنا برحمتک:" خدایا ما را به رحمت خود رهایى بخش" (یونس- 86 ). در مورد" هود" و پیروانش چنین مىخوانم: فَأَنْجَیْناهُ وَ الَّذِینَ مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِنَّا:" هود و پیروانش را به وسیله رحمت خویش (از چنگال دشمنان) رهایى بخشیدیم" (اعراف- 72 ) (در تفسیر قرطبى از امام صادق علیه السلام نقل شده است: «بِسْمِ اللَّهِ تاج سورههاست. درتفسیرنور سیمای بسم الله این طور بیان شده است: 1بِسْمِ اللَّهِ» نشانگر رنگ و صبغهى الهى و بیانگر جهتگیرى توحیدى ماست. «بِسْمِ اللَّهِ »2 رمز توحید است و ذکر نام دیگران به جاى آن رمز کفر، و قرین کردن نام خدا با نام دیگران، نشانهى شرک. نه در کنار نام خدا، نام دیگرى را ببریم و نه به جاى نام او. 3بِسْمِ اللَّهِ» رمز بقا و دوام است. زیرا هر چه رنگ خدایى نداشته باشد، فانى است.) تفسیر نور، ج1، ص: 20